الغ بیگ که بود؟
محمد ترغای معروف به “الغ بیگ” فرمانروا، ریاضیدان و اخترشناس دوره ی تیموری و نوه ی تیمور گورکانی است. پدر او شاهرخ تیموری و مادرش گوهرشاد خاتون، شاهزاده ی ایرانی، بانی چند بنای مشهور مانند مسجد گوهرشاد در مشهد، مدرسه و مسجد گوهرشاد در هرات و مسجد جامع یزد هستند که تاکنون باقی مانده اند. ابراهیم و بایسنقر دو برادر او نیز در تاریخ هنر و خوش نویسی ایران صاحب نام هستند. پیدایش مکتب هرات نیز با حمایت شاهرخ و پسرش بایسنقر از هنرمندان آغاز شد.
الغ بیگ در سال ۱۳۹۴ در سلطانیه، نزدیک زنجان کنونی، به دنیا آمد و در ۱۴۴۹ در نزدیکی سمرقند به فرمان پسرش کشته شد. به فرمان پدر در فرارود (ماوراءالنهر) فرمانروایی کرد و پایتخت خود را در سمرقند قرار داد. بر خلاف نیای خود علاقه ای به کشورگشایی و سیاست نداشت و زندگی خود را با علم گذراند. او سه مدرسه را در سمرقند، بخارا و غجدوان ساخت که به مدرسه ی الغ بیگ مشهور شدند و خود در مدرسه سمرقند، ریاضیات و ستاره شناسی را درس داد. از استادان او می توان از غیاث الدین جمشید کاشانی و قاضی زاده رومی یاد کرد.
رصدخانه سمرقند:
الغ بیگ در ۱۴۲۴ دستور ساخت رصدخانه ی سمرقند را داد، در ۱۴۲۸ ساخته شد، در ۱۴۴۹ به فرمان متعصبان مذهبی خراب شد و در گذر زمان جایگاه آن نیز از یادها رفت. در ۱۹۰۸ باستان شناس سمرقندی ولادمیر ویاتکین با خواندن وقف نامه ای قدیمی و دیدن واژه های “تل رصد” واقع در ” نقش جهان” محدوده ی آن را حدس زد و پس از کاوش در تپه کوهک در شمال سمرقند بخش مهمی از آن یعنی ربع دایره یا ربع جداری را یافت. در زمان ساخت بزرگ ترین رصدخانه ساخته در جهان به شمار می آمد و اندازه های آن به تقریب دوبرابر رصدخانه ی مراغه بود که ۱۶۵ سال پیش از رصدخانه ی سمرقند ساخته شده بود. در این باره ابوطاهر خواجه در سمریه چنین نوشته است:
“و بعد از چهار سال از تمامی این مدرسه میرزا الغ بیگ به اتفاق قاضی زاده رومی و مولانا غیاث الدین جمشید و مولانا معین کاشی و مولانا صلاح الدین موسوی در دامنه ی کوهک در لب جوی آب رحمت رصد بر بست و بر اطراف رصد حجره های عالی ترتیب داد و در پایان تل رصد چهار باغ خوب و چینی خانه آراسته کرده اکثر اوقات در آن جا می بوده است. در اثنای عمل رصد آن علمای کبار که مذکور شدند از دنیای فانی به ملک جاویدانی انتقال نمودند و بعد از انتقال ایشان به مشورت علامه قوشچی رصد را تمام ساخت و وضع رقم زیج گورکانی را که در میانه ی منجمان اعتبار دارد در صفحه ی روزگار نوشته مستقیم گرداند.”
ساخت رصدخانه های آسیایی با ساخت رصدخانه مراغه آغاز شد و با رصدخانه غازان تبریز، رصدخانه پکن، رصدخانه سمرقند، رصدخانه استانبول و رصدخانه هند دنبال شد.
تپه ای که رصدخانه روی آن ساخته شده است ۱۷۰ متر درازا، ۸۵متر پهنا و ۲۱متر فرازا از پیرامون خود دارد. ساختمان رصدخانه سه طبقه ۳۰ متر فرازا و ۴۸ متر قطر داشته است. داخل رصدخانه از طرح و نقش های فلکی و اشکال خورشید و ماه و نقشه زمین با دریاها و خشکی ها و کوه ها پوشیده شده بود. همکاران الغ بیک در رصدخانه، معین الدین کاشانی، علی بن محمد قوشچی، عصمت بخارایی بوده اند. کالین. ا. رنان در تاریخ علم کمبریج در باره ی رصدخانه چنین می نویسد:
” الغ بیگ رصدخانه ای ساخت که ساختمان سه طبقه ای بود با سدس غول آسایی که با شعاع ۴۰ متر برزگ ترین آلت نجومی در نوع خود در جهان بود. سدس برای ارصاد عبور نصف النهاری خورشید و ماه و سیاراتی به کار می رفت که برای تغییر مواضعشان، همچنین طول دقیق سال، و کمیت های نجومی مهمی مانند زاویه ی بین مسیر خورشید و استوای فلکی را رصدخانه باید ثبت می کرد. آلت مزبور را، برای دقت بیشتر آن، چنان بزرگ ساخته بودند، چون در مقیاس ساختمان آن، یک درجه بیش از ۷۰سانتیمتر و یک دقیقه ۱۲میلیمتر را اشغال می کرد. این به معنی دقتی معادل ۲ تا ۴ ثانیه بود که در سده ی پانزدهم دستاوردی شگفت انگیز به شمار می آمد، به ویژه اگر در نظر بگیریم که ۴ثانیه معادل قطر یک مداد معمولی در فاصله ی ۴/۱ کیلومتری است.”
جدول های ریاضی به دست آمده از رصدخانه سمرقند چنان دقیق هستند که با جدول های مشابه امروزی اختلاف ناچیزی دارند. آن ها سال خورشیدی را ۳۶۵روز و ۶ساعت و ۱۰ دقیقه و ۸ثانیه محاسبه کرده بودند که با نتیجه ی امروزی فقط ۶۲ ثانیه تفاوت دارد.
زیج سلطانی یا زیج الغ بیگ: با توجه به اجرای مناسک مذهبی در زمان های خاص، گاهشماری و اخترشناسی در شمار علوم اسلامی جای گرفتند و “زیج” ها به وجود آمدند. زیج کتابچه ای است که در آن جدول های عددی همراه با توضیح لازم مربوط به آن ها است، چنان که اخترشناس بتواند مسائل مربوط به گاهشماری، موضع سیاره و ستاره ها و گرفت های ماه و خورشید را محاسبه کند. حکیم عمر خیام در سده ی ۱۱ “زیج ملکشاهی” و خواجه نصیرالدین توسی در سده ی ۱۳ “زیج ایلخانی” را نگاشتند و میرزا الغ بیگ مایل بود کار آن ها را ادامه دهد و آرزو داشت تا پژوهش آنان را اصلاح کند.
زیج الغ بیک که به زیج جدید سلطانی، زیج گورکانی، زیج میرزا الغ بیگ، زیج سعید جدید گورکانی نیز معروف است به زبان پارسی نوشته شده و ۴بخش دارد:
بخش۱: مقدمه و ۵ باب در حساب توقیعات، گاهشماری، کارهای پیشینیان، همکاران و سبب ایجاد زیج
بخش۲: ۲۸ باب شناسایی وقت ها و مطلع ها
بخش۳: ۳ باب شناسایی سیر کواکب و جای هایشان
بخش۴: در جای های اختران ثابت
بخش هایی از این زیج به لاتین ترجمه شد و در ۱۶۵۰ در لندن و در ۱۶۶۵ در آکسفورد چاپ شد. بخش نخست آن را سدیو به زبان فرانسه در ۱۸۷۴ در پاریس و جدول ستارگان آن را کنوبل در ۱۹۱۷ در واشنگتن منتشر کرد.
تاریخ سال و سده های نوشته شده در مقاله میلادی است.
نوشته ی مرتضی دزفولی با استفاده از:
۱- آخرین دیدار نگارنده از رصدخانه ی سمرقند فروردین ۱۳۹۴خورشیدی
۲- کتاب پژوهشی در زیج های دوره ی اسلامی، نوشته ی ادوارد استوارت کندی، ترجمه ی محمد باقری، انتشارات شرکت علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴خورشیدی
۳- کتاب سمرقند، نوشته ی آپاروف، انتشارات SMI-ASIA ، ۲۰۰۸میلادی
۴- کتاب کاوش رصخانه مراغه، نوشته ی پرویز ورجاوند، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۴خورشیدی
۵- کتاب تاریخ علم کمبریج، نوشته ی کالین.ا.رنان، ترجمه ی حسن افشار، نشرمرکز، ۱۳۶۶خورشیدی