خودمختاری نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که با سرزمین اصلی هیچ راهی ندارد و جمهوری ارمنستان بین آن دو قرار گرفته است. خودمختاری نخجوان با ارمنستان (۲۲۱ کیلومتر)، ترکیه (۱۵ کیلومتر) و ایران (۱۷۹ کیلومتر) مرز مشترک دارد. مرکز این خودمختاری شهر نخجوان در ۴۵۰ کیلومتری غرب باکو است. رشته کوه زانگه زور خط مرزی آن با ارمنستان و رود ارس خط مرزی آن با ایران است. نخجوان تا سال ۱۸۱۸ میلادی بخشی از ایران بود و با پیمان‌نامه‌ی ترکمنچای از ایران جدا شد. وسعت آن ۵۶۳۶ کیلومتر مربع است بنا به آمار سال ۲۰۱۱ خودمختاری نخجوان ۴۱۵۰۰۰ نفر ساکن داشته است، مرکز آن شهر نخجوان است و واحد پول منات.
تقسیمات سیاسی: این خودمختاری ۷ ناحیه، ۵ شهر، ۸ قصبه و ۱۶۰ روستا دارد. ناحیه‌ها عبارتند از: شرور، بابک، اردوباد، جلفا، کنگرلی، شاه بوز، سدرک و شهرها عبارتند از: نخجوان، اردوباد، جلفا، شرور و شاه بوز.
جغرافیای طبیعی: ۴۰۰ رودخانه بزرگ و کوچک دارد که بزرگ‌ترین آن‌ها ارس، از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به دریای مازندران می‌ریزد. رودهای دیگر عبارتند از: آرپاچای، نخجوان چای، الینجه چای، گیلان چای. پرفرازترین کوه آن کاپیدژیک (Kapydzhik) 3904متر از سطح دریا فرازا دارد، اما ایلان داغ (کوه مار) با ۲۴۱۵ متر فرازا شاخص‌ترین کوه این خودمختاری است که از نخجوان به خوبی دیده می‌شود. در افسانه‌ها آمده است که شکاف روی این قله محل به گل نشستن کشتی حضرت نوح است.
جغرافیای جانوری: ۳۰۰۰ گونه گیاهی، ۳۷۳ گونه جانوری و ۲۲۶ گونه پرنده دارد. از گونه‌های مهم گیاهی و جانوری در پارک ملی اردوباد حفاظت می‌شود.
اتابکان آذربایجان: اتابکان آذربایجان مرکز خود را در نخجوان قرار دادند. مؤسس این سلسله شمس‌الدین ایلدگز از ترکان قیچاق و ابتدا از غلامان سلطان مسعود سلجوقى بود که به حکومت فارس گماشته شد و تربیت ارسلان پسر طغرل سلجوقى به او واگذار شد. ایلدگز، ارسلان را به سلطنت رساند و مخالفان او را سرکوب کرد و در جنگ با گرجیان بخشی از اران (ناحیه‌اى در قفقاز) و آذربایجان را از آن‌ها گرفت. بعدها او رى و اصفهان را نیز به قلمروی خود افزود.
آخرین فرمانروی آنان، قزل ارسلان دوم معروف به اتابک خاموش به خدمت جلال‌الدین خوارزمشاه درآمد و با مرگ او سلسله اتابکان آذربایجان نیز به آخر رسید. گویندگان پارسی زبان چون، ظهیر فاریابی، افضل‌الدین خاقانی، نظامى‌گنجوی، مجیرالدین بیلقانى تحت حمایت اتابکان آذربایجان بودند. فرمانروایان این سلسله به ترتیب: شمس‌الدین ایلدگز، نصرهالدین محمدجهان‌پهلوان، مظفرالدین قزل‌ارسلان، نصرهالدین ابوبکر، مظفرالدین اوزبک، قزل‌ارسلان دوم معروف به اتابک خاموش
ویزای نخجوان: ویزای نخجوان برای ایرانیان در مرز صادر می‌شود و ۱۰ یورو هزینه دارد. این ویزا مختص خودمختاری نخجوان است و برای ورود به جمهوری آذربایجان اعتبار ندارد.
دیدنی‌های نخجوان: موزه حیدرعلی اف، موزه تاریخ، موزه ادبیات، موزه فرش، آرامگاه حضرت نوح، آرامگاه یوسف بن قصیر، حمام شرق، گنبد مومنه خاتون (گنبد اتابک) و موزه فضای باز آن، خانه موزه حسین جاوید، خانه موزه جمشید نخجوانسکی، خانه موزه بهروز کنگرلی، خانه موزه جلیل محمد قلی زاده
حمام اسماعیل خان (حمام شرق): در میدان دده قورقود و تقاطع خیابان‌های علی‌اف و تبریز قرار دارد. در اواسط سده ۱۸ ساخته شده و نام خود را از نام یکی از خان‌های نخجوان گرفته است. مستطیل شکل است و ۵۲۶ متر مربع مساحت دارد.
مومنه خاتون: شناخته شده‌ترین اثر معماری شهر نخجوان. شمس الدین ایلدگیز، بنیان‌گذار اتابکان آذربایجان، ساخت آن را برای همسرش مومنه خاتون در ۱۱۸۶ آغاز کرد اما پسرش محمد جهان پهلوان آن را تمام کرد. در زمان ساخت ۳۴ متر فرازا داشت که در گذر زمان ۸ متر از آن خراب شده است. آرامگاه مومنه خاتون که به گنبد اتابک هم معروف است به معماری عجمی نخجوانی ساخته شده است.
موزه حیدر علی اف: دومین رییس جمهور آذربایجان و پدر رییس جمهور کنونی زاده‌ی نخجوان است و موزه‌ای به نام او در نخجوان ساخته شده که دربرگیرنده وسایل شخصی، مدال‌ها، عکس‌ها و بریده جراید مربوط به او است.
نخجوانی‌های مشهور: حیدر علی اف، حسین جاوید، جلیل محمدقلی زاده، عجمی نخجوانی، جمشید نخجوانسکی، بهروز کنگرلی
حیدر علی اف: دومین رییس جمهور آذربایجان که پس از ابوالفضل ایلچی بیگ از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ به ریاست جمهوری انتخاب شد. او زاده شهر نخجوان است و آرامگاه او در پارک مفاخر باکو قرار دارد. در نزدیکی مومنه خاتون تندیسی از او وجود دارد.
حسین جاوید: شاعر و نمایشنامه نویس آذری که در سال ۱۸۸۲ در نخجوان به دنیا آمد. سراینده نخستین نمایشنامه منظوم به زبان ترکی آذربایجانی است و به سه زبان ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی و پارسی شعر سروده است. در تبریز و استانبول زندگی کرده و در نخجوان، تفلیس، گنجه و باکو ادبیات ترکی را درس داده است. تخلص او در شعرهایش گلچین، عارف، سالک و جاوید بود که به تخلص آخر مشهور شد. در ۱۹۳۷ به سیبری تبعید شد و در آن جا درگذشت. خانه موزه او در نخجوان در شمار دیدنی‌های نخجوان است و در نزدیکی موزه تندیسی از او وجود دارد.
جلیل محمدقلی زاده: در سال ۱۸۶۶ در نخجوان به دنیا آمد. سردبیر روزنامه ملانصرالدین بود که در تفلیس چاپ می‌شد. از او تندیسی در جلوی اپرای نخجوان وجود دارد.
عجمی نخجوانی: معمار و سازنده سه اثر مهم در نخجوان، گنبد مومنه خاتون، آرامگاه یوسف ابن قصیر و مسجد جامع نخجوان. مسجد جامع نخجوان در سده ۱۹ میلادی از بین رفته است.
جمشید نخجوانسکی: در ۱۸۹۵ به دنیا آمد و در ۱۹۳۸ اعدام شد. فرمانده‌ی نظامی آذربایجانی بود که در ارتش تزاری و ارتش سرخ خدمت کرد. با عنوان فعالیت ضد سوسیالیستی دستگیر و در ۴۳ سالگی تیرباران شد. در ۱۹۵۶ از او اعاده ی حیثیت شد.
بهروز کنگرلی: نقاش و گرافیست آذربایجانی زاده‌ی ۱۸۹۲ در نخجوان. با پشتیبانی جلیل محمدقلی زاده در ۱۹۱۰ به تفلیس رفت و وارد مدرسه هنر تفلیس شد. آثار او در روزنامه‌ی ملا نصرالدین باکو چاپ شده است. چند نقاشی مشهور او در برگیرنده‌ی دیدنی‌های نخجوان شمرده می‌شوند مانند آرامگاه حضرت نوح، کوه اصحاب کهف، اینانلی زیر نور ماه، کلیسای روسی نخجوان، آرامگاه مومنه خاتون.
نوشته مرتضی دزفولی با استفاده از:
- آخرین دیدار میدانی نگارنده از نخجوان در آبان سال ۱۳۹۰
- تارنمای بنیاد دایرهالمعارف اسلامی
- تارنمای ویکی پدیا به زبان پارسی و انگلیسی واژه نخجوان
- TOURIST GUIDE BOOK OF NAKHCHIVAN AUTONOMOUS EEPUBLIC