نارین قلعه‌ی میبد شاید مشهورترین نارین قلعه در ایران باشد. اما جز میبد، شهرهایی چون ورامین، اردبیل، جاجرم، سیروان و بجنورد نیز نارین قلعه‌های خود را دارند. در خارج از مرزهای سیاسی کنونی ایران نیز چند نارین قلعه در کشورهای روسیه، عراق، افغانستان، گرجستان وجود داشته یا دارد و حتا یکی از آن‌ها یعنی نارین قلعه دربند در داغستان روسیه در فهرست میراث جهانی یونسکو جای دارد. در گزارشی کوتاه با نارین قلعه تفلیس آشنا شوید.
شهر تفلیس: پایتخت گرجستان در شمار شهرهای قدیمی جهان است که پیدایش و نام‌گذاری آن بر اساس این افسانه است: روزی شاه واختانگ گرگاسالی با گروهی بزرگ از همراهانش به شکار در نزدیکی تفلیس رفتند. تفلیس در آن روزها از جنگل پوشیده بود. سگ‌های تازی قرقاولی را به پرواز درآوردند و شاهین دست آموز شاه، پرنده را در هوا شکار کرد، شکارچیان به دنبال پرنده به جایی رسیدند که آب گرم از زمین می‌جوشید و پرنده شکارشده در آن افتاده و پخته بود. شاه آن جایگاه را می‌پسندد و دستور ساخت شهری را در آن‌جا می‌دهد که به تبیلیسی (TBILISI) معروف می‌شود. نامی که از واژه‌ی گرجی تبیلی (tbili) به معنای گرم گرفته شده است. شهر تفلیس در کنار رودخانه کر ساخته شده است، در دره‌ای که پیرامون آن را تپه‌ها فراگرفته‌اند. رودخانه کر یا کرا به گرجی متخواری (Mtkhvari) خوانده می‌شود، یونانی‌ها به آن نام سیروس یا کوروش داده بودند.
تفلیس قدیم: تفلیس قدیم سابقه ای ۱۵۰۰ ساله دارد و از سه بخش کالا (Kala)، سیدآبادی (Saidabadi) و ایسانی (Isani) تشکیل شده است. نارین قلعه، مسجد تفلیس با دو محراب یکی برای اهل تسنن و دیگری برای شیعیان، کلیسای گرجی، کلیسای ارمنی، کنیسه‌ی کلیمی‌ها در تفلیس قدیم و با فاصله کوتاهی از یکدیگر قرار دارند. در طول تاریخ در شهر تفلیس پیروان دین‌های گوناگون توانسته‌اند عبادتگاه خود را برپا دارند و با دوستی کنار هم زندگی کنند . زکریا قزوینی در سده ۱۲ میلادی چنین نوشته است: مدینه‌ایست حصینه. منتهای بلاد اسلام. بنا کرده آن را کسری انوشیروان. و بر دور آن قلعه‌ای بنا کرد اسحق ابن اسماعیل مولای بنی‌امیه. از میان آن می‌گذرد نهر کر. اهل آن مسلمانند و نصاری. به یک طرف نهر کر اذان خوانند و به جانب دیگر ناقوس نوازند.
بخش کالا (قلعه): در بخش کالا، کاخ‌ها، کلیساها، کلیسای جامع، میدان اصلی و کاروانسراها قرار داشته‌اند. کالا، حصاری با شش دروازه دورادور خود داشته است و از محله‌هایی چون سامچدلو (آهنگرها)، ورتسخلی (نقره فروش‌ها) و آبانو (حمام‌ها) تشکیل می‌شده است.
بخش سیدآبادی: در تاریخ آمده است که این محله به فرمان شاه صفی و برای سیدها ساخته شد. گرمابه‌های آب گرم معدنی با دمای بین ۲۴ تا ۴۷ درجه سانتیگراد در این بخش قرار دارند. روزگاری ۶۵ گرمابه در انتظار دیدارکنندگان بوده، قزوینی می‌نویسد: و از عجایب آن‌جا گرمابه‌ای است شدید الحرارت، نه به آن آتشی افروزند و نه آبی سر دهند. بنای آن بر چشمه‌ی گرمی واقع است.
بخش ایسانی: در شرق شهر قرار داشته و در سده‌های ۱۲-۱۳ کاخ پادشاه در آن بوده است. کلیسای متخی (Metekhi) در این بخش است.
واژه نارین قلعه: نارین قلعه از دو واژه مغولی “نارین” و عربی “قلعه” درست شده است. در تاریخ غازانی برای واژه مغولی نارین چنین آمده است که خزانه جواهر و زر سرخ که مستقیما تحت نظر سلطان بوده نارین و زر سفید و جامه‌ها که خرج شدنی بوده بیدون نامیده می‌شده است، بنابراین نارین باید کاملاً به سلطان نزدیک می‌بوده و این‌جا ارگ حکومتی و بالاتر از جاهای دیگر شهر بوده است. معنای دیگر نارین به زبان مغولی- ترکی، کوچک و خرد است که احتمالاً برگرفته از قلعه کوچک حاکم بوده که در داخل قلعه اصلی قرار داشته است. این واژه احتمالا از دوره حکومت ایلخانان وارد فرهنگ ایرانی شده و به جای واژه ارگ نشسته است.
نارین قلعه: نارین قلعه که گرجی‌ها به آن ناری کالا (Narikala) می‌گویند و در زمان ساخت به نام گرجی شوریس تسیخه (Suris Tsikhe) مشهور بوده در سده ۴ میلادی و احتمالاً توسط ایرانی‌ها ساخته شده است. این مهم‌ترین پایگاه پدافندی شهر تفلیس در بالای تپه‌ای در تفلیس قدیم قرار دارد و در طول تاریخ فرمانروایان تفلیس را در خود جای داده است. فرمانروایان گرجی، ایرانی، ترک، عرب یا روس هر یک بخشی را به قلعه افزوده‌اند. شالوده اصلی برج‌ها و دیوار در سده ۸ میلادی به فرمان امیران عرب ساخته شده است. در سال ۱۸۲۷ انفجاری بزرگ ناشی از انبار تجهیزات نظامی روسی، نارین قلعه و کلیسای سنت نیکلاس در داخل قلعه را ویران کرد اما در ۱۹۹۰ کلیسا بازسازی شد. بهترین راه رسیدن به نارین قلعه دنبال کردن خیابانی است که کلیسای جامع ارمنی سنت جورج در آن قرار دارد. پیش از آن پل و کلیسای متخی را دیده‌ایم، از گرمابه‌ها و مسجد گذر کرده‌ایم تا به نارین قلعه رسیده ایم. نارین قلعه جز آن که جاذبه دیدنی تاریخی باشد بهترین مکان برای دیدن چشم‌انداز شهر تفلیس است. پس از تماشای نارین قلعه از ورودی قلعه به جهت غرب مسیری وجود دارد که ما را به “کارتلیس ددا” یا مادر گرجستان می‌رساند. تندیسی ۲۰ متری از آلومینیوم که تقریباً از هر جای تفلیس دیده می‌شود. این تندیس نشان دهنده‌ی زنی با شمشیری در یک دست و کاسه‌ای در دست دیگر است. کاسه برای پذیرایی از کسانی که با دوستی وارد گرجستان می‌شوند و شمشیر برای آن‌ها که با دشمنی می‌آیند.اسکندر بیک منشی درباره‌ی نارین قلعه آورده است: ارتفاع بروج قلعه به مثابه‌ای است که با فلک الافلاک دعوت محاذات می‌نماید و از هیچ طرف سلاطین آفاق را تسلط بر آن قلعه متصور نیست زیرا که از سه طرف آن کوه‌های بلند سر به فلک افراخته و یک طرف آب رودخانه کر می‌گذرد و بدین جهت مکانی که محل اقامت و نزول لشکر می‌تواند بود در حریم شهر و قلعه نیست و الحق به دست در آمدن چنین حصن حصینی که فی الحقیقه ستون ولایت گرجستان و شیروان است به این آسانی جز به تایید آسمانی و توفیق سبحانی و نیروی اقبال حضرت اعلی خاقانی نتواند بود. سکنه آن شهر اکثر نصاری ارمنی و گرجی و قلیلی مسلمان نیز هستند.
نوشته مرتضی دزفولی در ۷ شهریور ۱۳۸۸ با استفاده از:
۱- دیدار میدانی از شهر تفلیس و نارین قلعه تفلیس در خورداد۱۳۸۷ توسط نگارنده
۲- فرهنگ معین (واژه نارین)، محمد معین، امیرکبیر، ۱۳۷۷
۳- گرجستان در گذر تاریخ، بهرام امیر احمدیان، شیرازه، ۱۳۸۳
۴- آثار البلاد و اخبارالعباد، زکریا قزوینی، با تصحیح سید محمد شاهمرادی، انتشارات دانشگاه تهران، 1371
Tbilisi tourist`s guide, Nika Kakauridze, GAT, 2005 -5