شهر وان: با داشتن حدود ۸۰۰،۰۰۰ نفر بزرگترین شهر شرق ترکیه و مرکز استان وان است. از ۸۳۰ تا ۶۹۴ پیش از میلاد پایتخت اورارتوها بوده است. نام شهر در دوره‌ی تمدن اورارتویی “توشبا” بوده که بعدها نام “ویای‌نا” را بر آن می‌گذارند، “ویای‌نا” سپس به “واینا” و “وان” تبدیل می‌شود. ارامنه حدود دو هزار سال در نواحی وان زندگی کرده‌اند و کلیساهای خود را در تمام روستاهای ناحیه ساخته بودند، کردها و ترک ها سپس جای آن‌ها را گرفتند و اینک ارمنی‌ها در بافت جمعیتی وجود ندارند.
حمداله مستوفی در نزهت القلوب درباره‌ی آن چنین نوشته است: وان و وسطان – از اقلیم چهارم است. وان قلعه است و وسطان شهری بزرگ بوده و اکنون شهری وسطست… هوایش به غایت خوب و آبش از جبالی که در آن حدودست بر می‌خیزد و در بحیره اخلاط می‌ریزد و باغستان بسیار دارد و میوه‌های فراوان. حقوق دیوانیش ۵۳۴۰۰ دینارست.
نزدیک‌ترین شهر ایرانی به وان، خوی است و فاصله بین این دو ۱۶۵ کیلومتر و به این شرح:
خوی- مرز رازی = ۶۳ کیلومتر
مرز رازی – وان =۱۰۲ کیلومتر
دیدنی‌های آن از نگاه گردشگری عبارت است از: دریاچه وان، آبشار مرادیه، کلیسای آختامار، قلعه وان، کتیبه خشایارشا، موزه وان
دریاچه وان: بزرگترین دریاچه ترکیه با مساحت ۳،۷۱۲ کیلومتر مربع در غرب شهر وان قرار دارد. ۱،۶۵۰ متر از سطح دریا فرازا دارد و ژرف‌ترین جای آن ۴۵۱ متر است. بیشترین درازای آن بین وان و تات وان ۱۲۵ کیلومتر و پهنای آن ۶۵ کیلومتر است. جزیره‌های آن آدیر، چارپاناق، آختامار نام دارد. کوه ۴،۰۵۸ متری سبحان در شمال غربی و کوه اختیار شهاب در جنوب دریاچه قرار دارد.
لسترنج در کتاب “جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی” می‌نویسد: این دریاچه را اصطخری وصف کرده گوید طول آن بیست فرسخ است و ماهی کوچکی از آن صید می‌شود موسوم به ماهی “طریخ” که آن را نمک می‌زدند و به بلاد بین‌النهرین و بلکه به اقصی بلاد خراسان می‌فرستادند، زیرا یاقوت در قرن هفتم گوید خود او در بلخ مقداری از این ماهی نمک زده را خریده است.
دسترسی به دریاچه وان: از میدان بش یول (پنج راه)، مرکز شهر وان، خیابانی به نام اسکله جاده سی آغاز می‌شود و تا اسکله‌ی وان ادامه پیدا می‌کند به نوشته‌ی جزوه‌ی گردشگری ترکیه این خیابان درازترین خیابان در جمهوری ترکیه است (به خط مستقیم و در محدوده‌ی شهری). از اسکله می‌توان دریاچه و قلعه‌ی وان را به خوبی دید. قطارهای تهران – آنکارا در این اسکله وارد کشتی می‌شوند و در تات وان از کشتی خارج می‌شوند. پیاده‌روی در این خیابان حدود دو و نیم ساعت زمان می‌برد و اگر مایل باشید می‌توانید با پرداخت یک لیر سوار مینی‌بوس شوید.
آبشار مرادیه: در ۸۸ کیلومتری شمال وان و ۱۷ کیلومتری دوغوبیازیت و بین دو روستای چالدران و مرادیه است.
کلیسای آختامار: در ۴۱ کیلومتری غرب شهر وان و در جزیره آختامار جای دارد. آختامار بزرگترین جزیره در دریاچه‌ی وان با بیش از ۱،۵۰۰ متر درازا و ۵۰۰ متر پهنا است. فاصله‌ی جزیره تا بندر ساحلی گواش ۵ کیلومتر است. معمار کلیسا، کشیش مانوئل، در پادشاهی ارمنی واسپوراکان به دستور شاه گاغیک نخست آن را بین سال‌های ۹۱۵ تا ۹۲۱ میلادی ساخته است. نام آختامار از قصه‌ای ارمنی گرفته شده است: شاهزاده خانم تامارا دل به عشق جوانی روستایی می‌بندد شهزاده شمعی در جزیره روشن می‌کند تا هر شب جوان بتواند شناکنان به جزیره برسد و او را بیابد. شاه می‌فهمد دختر را در قلعه زندانی می‌کند و شمعی روشن را در قایقی می‌گذارد و قایق را در دریاچه رها می‌کند جوان به دنبال شمع و قایق تا آخرین نیرو شنا می‌کند کمی پیش از آن که در آب فرو رود زمزمه می‌کند: آخ تامارا ! آخ تامارا !
در سال ۱۸۹۵ میلادی سه شی با ارزش این کلیسا به تبریز آورده شد که اینک در موزه ارامنه تبریز از آن‌ها نگهداری می‌شود:
۱- صندلی منبت‌کاری مخمل پوش ویژه اسقف اعظم، ساخت سال ۱۷۲۸ میلادی
۲- عصای اسقف اعظم، ساخت سال ۱۸۲۵
۳- ناقوس کلیسا، ساخت سال ۱۸۳۱
دسترسی به کلیسای آختامار: در نزدیکی میدان بش یول ایستگاه مینی‌بوس بندر “گواش” قرار دارد و می‌توانید با پرداخت نفری ۵ لیر در اسکله‌ی بندر گواش پیاده شوید. بلیت رفت و برگشت نفری ۱۰ لیر است و ورودیه‌ی کلیسای آختامار نفری سه لیر.
قلعه وان: اورارتوها آن را بین سده ۹ تا ۷ پیش از میلاد آن را ساختند. ولی در گذر تاریخ قوم‌های گوناگونی از آن استفاده کرده‌اند: ارمنی‌ها، رومی‌ها، مادها، هخامنشی‌ها، ساسانی‌ها، عرب‌ها، سلجوق‌ها، عثمانی‌ها، روس‌ها. در حدود ۵ کیلومتری شهر وان و در کنار دریاچه وان قرار دارد.
دسترسی به قلعه وان: خیابانی مستقیم از مرکز شهر آغاز می‌شود و به قلعه‌ی وان می‌رسد، نیمی از این خیابان “کاظم قره بکر جاده سی” و نیمی دیگر “ملن جاده سی” نام دارد. در صورت استفاده از مینی‌بوس یک لیر پرداخت می‌کنید. ورودیه‌ی موزه نیز سه لیر است.
کتیبه خشایارشا در وان: تنها کتیبه هخامنشی که خارج از مرزهای ایران کنونی است. اندازه آن ۲ متر در ۴ متر و در سه ستون و ۲۷ سطر نوشته شده است. از چپ به راست به زبان‌های پارسی کهن، بابلی و ایلامی کنده شده است.
خدای بزرگ است اهورامزدا، که بزرگترین خدایان است
که این زمین را آفرید، که آن آسمان را آفرید
که شادی را برای مردم آفرید
که خشایارشا را شاه کرد
یگانه شاه بسیاری
یگانه فرمانروای بسیاری
من خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان
شاه مردمان بسیار
شاه در این زمین دور و پهناور
پسر داریوش شاه، هخامنشی
گوید خشایارشا شاه: داریوش شاه که پدرم بود، به خواست اهورامزدا [بناهای] زیبا ساخت و او دستور داد این کتیبه کنده شود
اما نوشته‌ای در آن کنده نشد
پس از آن من دستور دادم این نوشته در آن کنده شود
اهورامزدا با خدایان مرا و شهریاری مرا و آنچه که من ساخته‌ام، نگاه دارد.
موزه وان: در این موزه مصنوعات، ابزار نساجی، کلاه‌خودها، کمربندهای برنز، کاسه‌های سفالی مربوط به دوران اورارتوها به نمایش گذاشته شده‌اند. در حیاط داخلی موزه سنگ‌های بزرگی که شیر و کتیبه‌های اورارتویی در آن کنده شده، وجود دارد. یافته‌های پیش از تاریخی که در تیلکی تپه به دست آمده نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است. این موزه پس از زمین لرزه‌ی وان تعطیل شده و در خرداد ۱۳۹۲ فعالیت نداشته است.
نوشته مرتضی دزفولی در تیرماه ۱۳۹۲ با استفاده از:
- آخرین دیدار میدانی نگارنده در خرداد ۱۳۹۲
- کتاب let’s go turkey
- نقشه راه‌های ترکیه
- کتاب نزهت‌القلوب نوشته حمداله مستوفی
- گفتگوی دکتر شاهرخ رزمجو با موسسه رشد پژوهش ایرانیان