تنها موزهی زیلوی ایران در شهر میبد و کاروانسرای شاه عباسی جای دارد. ساختمان موزهی زیلو بخشی از کاروانسرای دورهی صفوی است که اینک دربرگیرندهی چند زیلوی شاخص است. این زیلوها مربوط به دورههای تیموری، صفوی، افشاری، زندیه، قاجار و پهلوی است و کهنترین زیلوی یافت شده در ایران در این موزه نگهداری میشود.
زیلوبافی از کهنترین هنر- صنعتهایی است که در ایران وجود دارد. زیلو دست بافتهای است از جنس پنبه که به ویژه در شهرهای کویری و حاشیهی کویر بافته میشود. نام آوری میبد در بافت زیلو به دورهی تیموری بر میگردد و کهنترین زیلوی ایرانی نام بافندهای میبدی را با خود دارد. زیلو زیراندازی است که برای استفادههای خانگی و عمومی بافته میشود. مسجد، مدرسه و زیارتگاه مکانهای عمومیای هستند که از زیلو در آنها استفاده میشود. معمولا و نه همیشه از رنگهای قرمز، سبز و نارنجی برای استفاده “خانگی” و از رنگ های سفید، آبی و سرمهای برای زیلوهای “مسجدی” استفاده میشود. معمولا در حاشیهی زیلوهای “مسجدی” به خط نسخ وقف کننده، محل استفاده، تاریخ بافت، نام بافنده نوشته میشود.
کهنترین زیلوی موزه در دورهی تیموری و به سال ۸۰۸ هجری قمری بافته شده و در کتیبهی روی آن به خط نسخ چنین نوشته شده است:
“وقف صحیح شرعی نمود جناب ستوده لا اداب حاج الحرمین الشریفین حاجی عبدالرشید خلف مرحوم عبدالغنی میبدی این زیلو را به پیش تحت قبه مسجد جامع مزبور بیرون نبرند مگر در شبستان مسجد مزبور برند تحریرا فی شهر ربیع الثانی سنه ۸۰۸ عمل استاد علی بید ابن حاجی میبدی و هر که خواند دعا طمع دارم و خلاف کننده به لعنت ابدی گرفتار باد.”
یکی از زیلوهای موزه که از دورهی صفوی و بافتهی سال ۹۷۱ هجری قمری است چنین کتیبهای به خط نسخ دارد:
“و بافته وقف کرد بنده درگاه محمدعلی طیب این زیلو را بر مزار بابا شیخ علی سنه ۹۷۱”.
زیلوی دیگری در دورهی پهلوی اول وقف کلیسایی در یزد شده است:
وقف شده این فرد زیلو با یک فرد دیگر بر کلیسای جمیع مقدسین دارالعباده یزد واقع در محل گازرگاه مشروط آن که خرید و فروش نشود و از کلیسا مزبور بیرون نبرند به تاریخ ۱۹۳۱ میلادی مطابق ۱۳۰۹ شمسی.
ویژگی های زیلو:
برخلاف فرش که یک رو بافته می شود، زیلو دو رو بافته می شود و می توان از دو طرف آن استفاده کرد و به این دلیل کاربرد آن بیشتر است.
جنس آن از پنبه است و برای کسانی که پوست حساسی دارند مناسب تر است.
برای مناطقی که آب و هوایی خشک و گرم دارند مناسب است.
نوشته مرتضی دزفولی در ۲۳ بهمن ۱۳۹۴