جایگاه: آتشکدهی باکو در ۳۰ کیلومتری شهر باکو، در بخش جنوب شرقی شبه جزیرهی آبشرون و حومه ی شهر سوراخانی قرار دارد. در کشور آذربایجان به این بنا آتشگاه می گویند.
وجه تسمیه نام هایی که به آتشکده مربوط است: وجه تسمیه ی سه نام باکو، آبشرون و سوراخانی را با توجه به منابع گوناگون بررسی می کنیم.
برای واژه باکو دو وجه تسمیه آورده شده است:
۱- برگرفته از واژه ی پهلوی باگوان(باگ یا بگ یا بغ به معنای خدا و وان پسوندی به معنای جایگاه) واژه باگوان به باکویه تبدیل شده و تا پیش از دوره ی صفوی از این واژه استفاده می شده ، اما از دوره ی صفوی باکویه به بادکوبه تبدیل شده است.
۲- برگرفته از واژه فارسی بادکوبه به دلیل وجود بادهای دائمی و گاه پرشدت. حکومت کنونی آذربایجان در همه جا باکو را به باکی (به ترکی یعنی تپه) تبدیل کرده است تا آن را ریشه پارسی دورتر کرده باشد.
برای نام آبشرون نیز دو وجه تسمیه وجود دارد:
۱- برگرفته از آب شوران فارسی، جایی که آب آن را می شوید به دلیل نزدیکی به دریای مازندران و جزر و مد آن
۲- جایی که آب آن شور است.
برای نام سوراخانی نیز دو وجه تسمیه وجود دارد:
۱- برگرفته از واژه سوراخ فارسی به دلیل روزنه های زیادی که در شبه جزیره آبشرون وجود دارد و گاز طبیعی از آن متصاعد می شود
۲- برگرفته از واژه سرخ فارسی به دلیل سرخ بودن نسبی خاک روستا نسبت به روستاهای پیرامونی.
به دلیل تعلق درازمدت این ناحیه به ایران وجود نام هایی با ریشه ی زبان های ایرانی در تمام منطقه ی قفقاز و ماورای قفقاز کنونی عجیب نیست.
پیدایش آتشکده: شبه جزیره آبشرون که در غرب دریای مازندران جای دارد میدانی نفتی بزرگی است که با روزنه هایی، گاز طبیعی متصاعد شده از این میدان نفتی را به بیرون هدایت می کند و اگر شعله ای به آن نزدیک می شده آتش زبانه می کشیده است. بر پایه ی این ویژگی منطقه و پیشرفت دین زرتشتی، آتشکده ای ساخته شد که از سده نخست (و در برخی منابع ۵ سده پیش از میلاد)تا سده ی هفت میلادی برپا بود، تاریخ نگار ارمنی موسی خورنی نوشته است که “چون اردشیر بابکان به ارمنستان آمد فرمان داد که آتش هرمزد را در آتشکده این دیه همیشه فروزان دارند”. با هجوم تازیان آتشکده از رونق افتاد و زرتشتیان به هند مهاجرت کردند.
دوباره سازی: در سده های ۱۷ و ۱۸ میلادی، بازرگانان هندی که در جاده ی بزرگ ابریشم رفت و آمد می کردند در جایی که شعله ابدی آتش از زیرزمین بیرون می آمد و بر مبنای آتشکده باستانی، معبد را دوباره سازی کردند. در سال ۱۸۸۳ آتش طبیعی به دلیل کم شدن و قطع گاز در دورادور آتشکده از فروغ افتاد و معبد متروک شد تا در سال ۱۹۷۵ با آوردن لوله گاز و روشن کردن آتش به شکل موزه درآمد. آتشکده به طور متوسط حدود ۱۵۰۰۰ دیدارکننده در سال دارد. از سال ۱۹۹۸ میلادی برای افزون شدن به فهرست میراث جهانی نامزد شده است.
ساختمان آتشکده: ساختمان آتشکده از بیرون یک پنج ضلعی است با دیوارهای پیرامون آن و یک ورودی مرکزی که در بالای آن مانند معماری بومی آبشرون اتاقی برای میهمانان با نام بالاخانه درست شده است. در حیاط مرکزی بنایی چهارگوش گنبد دار وجود دارد و پیرامون حیاط اتاق هایی برای راهبان. کتیبه هایی به خط سانسکریت بالای اتاق ها روی سنگ حک شده است. بنای چهارگوشی که در وسط حیاط قرار دارد چهارتاقی گنبدداری است که اینک آتش زیر گنبد به صورت مصنوعی و از طریق لوله هایی که به آن وصل شده، روشن است. اما در نقاشی های قدیمی که از آتشکده وجود دارد آتش از چهار ستون کوتاه روی بام نیز شعله ور بوده است. با فاصله اندکی از چهارتاقی آتش دیگری وجود دارد که گفته می شود برای سوزاندن جسد درگذشتگان بوده است. اتاق های پیرامون حیاط به صورت موزه ای درآمده که راهبان ساکن آن ها به صورت مجسمه های مومی به نمایش درآمده اند. مجسمه ها با توجه به نقاشی های قدیمی و شرحی که دیدارکنندگان از آتشکده داده اند ساخته شده اند، در یکی از اتاق ها یک عابد در حال ریاضت کشیدن به شیوه ی مرتاض ها است و در جایی دیگر عابدی در حال گرفتن پول از یک بازرگان است. ساختمان چهارتاقی با تمام آتشکده های ایرانی تفاوت دارد و تاثیر سبک معماری هندی در آتشکده انکارناپذیر است.
نامدارانی که از آتشکده دیدار کرده اند: نامدارانی که از آتشگاه دیدار کرده اند عبارتند از نویسنده فرانسوی آلکساندر دوما(پدر)، شیمیدان روس دیمیتری مندلیف، جهانگرد آلمانی ای.کمپفر، نقاش روس و. ورشاگین، جهانگرد فرانسوی ف. ویلو، دانشمندب.دورن، جهانگرد بلژیکی ارنست اورسل(۱۸۸۲)
شرح آتشکده در نوشتار دیگران: اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان چنین می نویسد: “معبد آتش پرستان هندی و پارسی در این ((صوری خانه)) است. عمارتی است مربع و در وسط آن عمارت اتاقی بنا شده است که چهار طرف آن باز است. وسط گودالی است که آتش از میان آن بیرون می آید”.
و ارنست اورسل جهانگرد بلژیکی در سفرنامه ی قفقاز و ایران می نویسد: “آخرین موبد بزرگ در سال ۱۸۶۴(۱۲۸۱ ه.ق) به قتل رسید. چند سال بعد پارسیان بمبئی موبد دیگری را به جای وی فرستادند. اما زایران زردشتی که از هند و ایران به این آتشگاه می آمدند، کم کم کهن ترین عبادتگاه خود را از یاد بردند. در سال ۱۸۸۰(۱۲۹۷ ه.ق) موبد آتشگاه که از تنهایی حوصله اش سر رفته بود، برای پیدا کردن موبدان و همکاران دیگری از میان پارسیان هند پست خود را ترک کرد و راهی آن دیار شد، ولی بعد از آن دیگر کسی او را ندید”.
آتشکده یا معبد هندوها: بدون تردید از زمان ساخت تا نابودی معبد به هنگام هجوم تازیان از این بنا به عنوان آتشکده استفاده شده است. اما در دوباره سازی و استفاده از بنا در سده های ۱۷ و ۱۸ میلادی به نظر می رسد هم هندوان و هم زرتشتیان از آتشکده استفاده کرده اند. دیدارکنندگانی که در طول دو سده از آتشکده دیدار کرده اند گزارش هایی نوشته اند که استفاده دو آیین از آتشکده را نشان می دهد: در سال ۱۸۷۶ میلادی جیمز برایس گزارش کرده است که انجمن زرتشتیان بمبئی حامی مالی آتشکده بوده اند و در سال ۱۸۸۲ میلادی ارنست اورسل از زایران زرتشتی نام می برد. اما در سال۱۹۲۵ میلادی موبد زرتشتی که از بمبئی عازم آذربایجان شده است و جیوانجی جمشیدجی مودی نام دارد گزارش داده است که نه تنها من بلکه هر پارسی که کمی با برادران هندو آشنا باشد می داند که این معبد برای ستایش خدای آتش هندوان یعنی آگنی است.
آتشکده باکو و گشت های ایرانی: متاسفانه دیدار از آتشکده باکو در فهرست عمومی گشت های آژانس هایی که برای ایرانیان برنامه ریزی می کنند جای ندارد. چنانچه قصد دارید به کشور آذربایجان بروید از آژانس بخواهید تا دیدار از آتشکده را در برنامه جای دهد.
نوشته مرتضی دزفولی در ۲۹ تیر ۱۳۸۸ با استفاده از:
دیدار میدانی از آتشکده باکو در فروردین ۱۳۸۸توسط نگارنده
کتاب سفرنامه ی قفقاز و ایران نوشته ارنست اورسل
بروشور چاپ شده در کشور آذربایجان برای معرفی آتشگاه
کتاب نام های شهرها و دیه ها، احمد کسروی
سایت ویکی پدیا، واژه Fire Temple Of Baku
این گزارش برای نخستین بار در امرداد ۱۳۸۸ در خبرگزاری میراث فرهنگی(chn.ir) منتشر شد.