واژه ترکمن را که می‌شنوید بیش از هر چیز، قوم ترکمن، آداب و رسوم و فرهنگ‌شان شما را وادار به سفر می‌کند. سفر به سرزمین ترکمن و طبیعتی که ترکمن در آن پرورش یافته، سفری دیگرگون خواهد بود. از شهرهای مهم ترکمنان در ایران که می‌توان طبیعت و ترکمن را با هم دید بندر ترکمن، گمیشان، آق‌قلا، اینچه‌برون، گنبد کاووس، کلاله و مراوه‌تپه را باید نام برد که هر یک مناطق طبیعی دیدنی خاص خود را دارند.
بندر ترکمن
سفر را از بندر ترکمن آغاز کنید که از پیوند فرهنگ ترکمن و ساحل دریا تبدیل به مقصدی کم‌نظیر شده است. اسکله و بازارچه ترکمن با امکانات گردشگری مانند قایق‌رانی و رستوران فرصت خوبی در اختیار می‌گذارد تا دل به دریا بزنید.
از ساحل دریا، شبه جزیره آشوراده را که فقط ۲ کیلومتر تا اسکله فاصله دارد، می‌بینید. جزیره‌ای که با بالا آمدن آب دریا از میانکاله جدا شده است. اگر تمایل دارید منطقه‌ای بکر را با چشمان خود ببینید، به آشوراده که به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شده سری بزنید. با سفر به این جزیره می‌توانید پناهگاه فک‌ها و حیواناتی مانند روباه، خرگوش، شغال، پرندگان دریایی، کبک، قرقاول و ماهیان خاویاری را از نزدیک ببینید. همچنین بوته‌های تمشک و درختان انار ترش و پوشش گیاهان جزیره را تماشا کنید و البته خطر انقراض بعضی از گونه‌ها را حس کنید. این جزیره سالانه میزبان یک میلیون پرنده مهاجر است و با دست و دلبازی غذای این پرندگان زیبا را تامین می‌کند که مناظری بدیع پدید می‌آورد.
هر چند هدف اصلی این سفر طبیعت است اما بعضی جذابیت‌ها را که مخصوص منطقه است نمی‌توان از دست داد، ترکمن نیز دیدنی‌هایی دارد که با این شهر عجین‌اند. یکی از این جاذبه‌ها دوشنبه‌بازار ترکمن است که بخشی از بازار قدیمی ترکمن‌ها محسوب شده و در ابتدای ورودی شهر تشکیل می‌شود و محل عرضه انواع کالاها و تولیدات صنایع روستایی است.
در ترکمن صحرا نیز مانند نقاط مختلف کشور زیارتگاه‌هایی وجود دارد که آنجا می‌توان با بعضی آداب و رسوم و اعتقادات جامعه محلی از نزدیک آشنا شد. مهم‌ترین زیارتگاه‌های ترکمن صحرا عبارت‌اند از امامزاده دانشمند (دالیشمان)، زیارتگاه خالد نبی در قله کوه «گوکچه داغ»، زیارتگاه روستای خواجه‌لر و قدمگاه خواجه بهاءالدین.
گمیشان یا گمیش تپه
با ۲۰ کیلومتر فاصله از بندر ترکمن، در شمالی‌ترین قسمت حاشیه شرقی خزر و در همسایگی ترکمنستان، منطقه گمیش تپه قرار دارد. گمیش تپه به معنی تپه نقره‌ای است که گروهی معتقدند به خاطر انعکاس آفتاب روی این تپه و برق آن این اسم انتخاب شد. از طرفی پیدا شدن تعدادی سکه نقره‌ای تاریخی در این محوطه را با این نام بی‌ارتباط نمی‌دانند.
از آنجا که این شهر در جریان مهاجرت محمدعلی شاه قاجار به روسیه، مدتی محل اقامت او بوده، از نظر تاریخ معاصر دارای اهمیت است. با گسترش بندر ترکمن، به تدریج از رونق این شهر کاسته و در برهه‌ای نیز متروک شد. اکنون اقتصاد این شهر بر پایه صید و بافت فرش و گلیم است و از آن مهم‌تر این شهر بزرگترین مرکز پرورش میگو در شمال کشور است. در سفر به گمیشان علاوه بر ساحل دریا و تماشای ماهیگیران گشتی در میان خانه‌های این شهر را به خاطر داشته باشید؛ خانه‌های دو طبقه چوبی خواهید دید که قدمت تعدادی از آنها به دوره قاجار می‌رسد. اگر می‌توانید طوری برنامه‌ریزی کنید که چهارشنبه‌بازار گمیشان را از دست ندهید تا ماهی و میگو منطقه را با کیفیت خوب و قیمت مناسب تهیه کنید.
در این سفر، آنچه در گمیشان شما را فرا می‌خواند، تالاب گمیشان است. این تالاب که یکی از تالاب‌های جالب و دیدنی استان گلستان است در شرق دریای مازندران و در محدوده مرزی ایران و ترکمنستان واقع است. برای رسیدن به تالاب، هنگامی که از شهر گمیشان ۱۰ کیلومتر به طرف شمال حرکت کنید، به سرمحیط‌بانی تالاب گمیشان خواهید رسید.
این منطقه به طور کلی تابستان‌های گرم و مرطوب و زمستان‌های ملایمی دارد. این تالاب علی‌رغم وسعت نه چندان زیادش دارای تنوع گونه‌ای فراوانی است. حضور فک دریای خزر به عنوان یک گونه در خطر انقراض، وجود بیش از بیست گونه ماهی و محل زمستان‌گذرانی بیش از ۲۰ گونه پرنده که برخی از آنها در خطر انقراض‌اند بر جذابیت و البته اهمیت حفاظت می‌افزاید. تالاب گمیشان مانند آشوراده و حتی بیشتر از آن، یکی از بهترین سایت‌های پرنده‌نگری کشور است. نمونه‌های کمیابی از غازهای خاکستری، فلامینگوها، سنقر خاکستری، عقاب دریایی دم سفید، کاکایی سر سیاه، خوتکا، چرخ ریسک دم دراز در تالاب و زمینهای اطراف آن زندگی می‌کنند.
تالاب تا ۸ کیلومتر در خاک ترکمنستان نیز امتداد دارد و ۱۴ هکتار از مجموع وسعت تالاب جزو محوطه شکار ممنوع است که اگر می‌خواهید از این منطقه هم دیدن کنید باید از سازمان محیط زیست استان گلستان مجوز همراه داشته باشید.
یکی دیگر از پدیده‌های جالب منطقه گمیشان، گل‌فشان‌های آن است. گلفشان «قارنیارق» در شرق گمیشان، «نفتلیجه» در شمال شرق گمیشان و «اینچه» در کنار تالاب اینچه‌برون گل‌فشان‌های معروف استان گلستان هستند و همگی با خروج گاز، آب حاوی کلرید سدیم و مواد نفتی آروماتیکی فعال هستند.
گلفشان قارنیارق در ۱۸ کیلومتری شمال غرب شهرستان آق‌قلا و درحاشیه شرقی روستای سقرتپه قرار دارد. گلفشان اینچه در ۲۶ کیلومتری شمال آق‌قلا در مجاورت دریاچه‌ای به همین نام که در بعضی منابع از آن به عنوان تالاب یاد شده است، قرار دارد. دریاچه اینچه در سمت راست مسیر جاده آق‌قلا به اینچه‌برون واقع شده است
آق‌قلا
با دیدن بندر ترکمن و گمیشان، می‌توانید به طرف آق‌قلا بروید که ۳۶ کیلومتر با بندر ترکمن فاصله دارد. از معروف‌ترین آثار این شهر، پل خشتی آن بر رود گرگان است که در زمان صفوی بر پایه‌های ساسانی ساخته شده است. سد وشمگیر، در ۵ کیلومتری شمال شرق آق‌قلا نیز یکی از دیدنی‌های شهر است که برای گذراندن یک روز در دل طبیعت انتخاب خوبی است. اما از جاذبه‌های طبیعی آق‌قلا باید از تالاب آب شور آلاگل نام برد که در ۵ کیلومتری شمال شرق آن قرار دارد. در فاصله‌ای اندک از مرز ترکمنستان که ترکمن صحرا را به یکی از مراکز عمده پرورش ماهی‌های آب شور نظیر ماهی سفید و ماهی کپور تبدیل کرده است.
در دشت هموار ترکمن صحرا و در مرز شمالی با کشور ترکمنستان و تقریباً از غرب روستای «داشلی‌برون» به سمت دریای مازندران، به لحاظ وضعیت زمین ساختی و وجود شاخ آب‌های رودخانه اترک، مجموعه تالابی شگفت‌انگیزی به‌وجود آمده است. از آنجا که این مجموعه تالاب‌ها و مرداب‌ها دارای راه‌های دسترسی، محوطه‌های اتراق، چشم‌اندازهای دشتی، مرغزارهای وسیع و پرندگان بومی و مهاجر، همچنین استفاده‌های طبی است، می‌تواند به یک کانون گردشگری تبدیل شود. اما شکار و صید بی‌رویه، چرای دام، وارد کردن گونه‌های غیر بومی و قطع درختان از جمله عوامل تهدیدکننده این تالاب‌ها به شمار می‌آید.
تالاب‌های آق‌قلا در قسمت جنوبی رودخانه اترک مشتمل بر تالاب‌ها و مرداب‌های اینچه، آلماگل، آلاگل، اینجه‌برون، بی‌بی شیروان، آجی‌گل، نمک و دانشمند است. برخی از این تالاب‌ها از جمله تالاب آلاگل در فهرست کنواسیون بین‌المللی تالاب‌ها به ثبت رسیده است. تالاب‌ها از یکدیگر فاصله چندانی ندارند و آب و هوای محدوده آنها مدیترانه‌ای گرم با تابستان‌های خشک و گرم و زمستان‌های ملایم است.
در تمامی فصول به ویژه در فصل زمستان با حضور پرندگان مهاجر از انواع فلامینگوها، قوها، اردک‌ها، پرستوهای دریایی، غزها باکلان و انواع دیگر پرندگان آبزی و کنار آبزی هیاهوی خاصی به این تالاب‌ها داده می‌شود. اگر به پرنده‌نگری و عکاسی از طبیعت علاقه دارید، با صبر و سکوت لحظه‌های نابی را ثبت خواهید کرد.
با وجود این مناطق طبیعی دیدنی پنج‌شنبه بازار آق‌قلا را از دست ندهید. در این بازار که در مرکز شهر تشکیل می‌شود انواع کالاها و تولیدات صنایع روستایی عرضه می‌شود. همچنین در این سفر اگر فرصتی برایتان باقی ماند از بندر مختومقلی نیز دیدن کنید، این بندر آخرین بندر شرقی کشور بر کرانه‌های خزر است.
حال که برای تماشای طبیعت ترکمن صحرا سفر می‌کنید، اسب را که پیوند دیرینه‌ای با زندگی ترکمن‌ها دارد به خاطر داشته باشید. اسب‌ها نماد قدرت ترکمن‌ها هستند. در میان جاذبه‌های گردشگری ترکمن، اسب و سوارکاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. عشق و علاقه به اسب و اسب‌دوانی در بین مردم استان گلستان و به‌ویژه مردم ترکمن، ریشه‌ای عمیق و تاریخی دارد که ناشی از شرایط خاص جغرافیایی و زیستی این مردم است. در بیشتر سفرنامه‌های سیاحان به وابستگی این مردم به اسب اشاره شده است؛ محمدعلی قورچانچی صولت نظام در سفرنامه خود آورده است علاقه یموت (ترکمن) در زندگی تنها به سه چیز است؛ اول اسب، دوم تفنگ و سوم آلاچیق (خانواده).
بوم‌کلبه ترکمن
علاوه بر آنچه گفته شد سفر دیگری نیز می‌توان برنامه‌ریزی کرد تا آشنایی با طبیعت پاییزی و فرهنگ ترکمن‌ها در بطن زندگی‌شان صورت بگیرد. اکولوژ بوم‌کلبه در نزدیکی کلاله چنین محیطی را فراهم آورده است. این اکولوژ با همیاری اهالی و کارشناسان زمینهای به‌وجود آورده تا اهمیت طبیعت به‌خصوص پارک ملی گلستان بر گردشگران و جامعه محلی محرز شود. برنامه‌هایی مانند سفر به ارتفاعات بیلی‌کوه؛ ردیابی نمایه‌های حیوانات که متناسب با فصل و جذابیت‌های طبیعی پارک ملی گلستان صورت می‌گیرد؛ تماشای قوچ مستی که آذرماه انجام می‌شود و پرنده‌نگری دال (کرکس پشت سفید) که تا اواخر پاییز انجام می‌شود همراه برنامه‌های موزه روستایی شامل پارچه‌بافی، پشم ریسی، پخت غذاهای سنتی و نان، گردشگران را بیش از پیش با طبیعت و فرهنگ ترکمن آشنا می‌سازد.
نوشته پرتو حسنی زاده در جهانگردان شماره ۴۵